De rol van waarden bij (morele) oordeelvorming
Aan een ethische discussie of moreel beraad kan vaak veel meer diepgang worden gegeven als iemand de vraag stelt welke waarden precies op het spel staan. Zo kunnen bijvoorbeeld ineens de verschillende posities van twee personen in een morele discussie over het wel of niet toestaan van wapens hierdoor helder worden: de ene persoon blijkt meer om de waarde veiligheid te geven terwijl de ander vrijheid belangrijker vindt.
Jammer genoeg vragen veel mensen zich maar zelden af welke waarden bij een discussie op het spel staan (jij bent hopelijk een uitzondering!). Het zou echter dus aan veel morele discussies meer diepgang geven. Daarnaast maakt de vraag eerder inzichtelijk dat je mogelijk te maken hebt met een moreel dilemma: met conflicterende waarden. Je kunt helaas niet alles willen wat waardevol is. Ik zal dit aan het eind van deze bijdrage verder toelichten.
Voordat je namelijk in een morele discussie je kunt afvragen welke waarden relevant zijn en/of welke waarden jij belangrijk vindt, moet je eerst weten wat een waarde precies is en welke waarden er zijn. Ik zal dit in deze bijdrage uiteenzetten.
Een waarde is een betekenisgevend ideaal; een overtuiging over wat nagestreefd wordt of zou moeten worden; een doel is of kan zijn (bijvoorbeeld ter uitoefening van een bepaalde professie als advocaat of arts of meer in het algemeen wat een leven tot een goed leven maakt).
Uit deze waarden (vaak positief verwoord) volgen vervolgens allerlei concrete normen (vaak negatief verwoord): iemand moet x doen, mag niet y doen, et cetera). Normen zijn concrete gedragsregels, soms beschreven, soms niet, die we elkaar opleggen. Zo volgt uit de waarde veiligheid de concrete norm aan toezichthouders om een helm te dragen als ze een bouwplaats inspecteren. Een verdere toelichting over het verschil tussen normen en waarden vind je hier.
Jammer genoeg vragen veel mensen zich maar zelden af welke waarden bij een discussie op het spel staan (jij bent hopelijk een uitzondering!). Het zou echter dus aan veel morele discussies meer diepgang geven. Daarnaast maakt de vraag eerder inzichtelijk dat je mogelijk te maken hebt met een moreel dilemma: met conflicterende waarden. Je kunt helaas niet alles willen wat waardevol is. Ik zal dit aan het eind van deze bijdrage verder toelichten.
Voordat je namelijk in een morele discussie je kunt afvragen welke waarden relevant zijn en/of welke waarden jij belangrijk vindt, moet je eerst weten wat een waarde precies is en welke waarden er zijn. Ik zal dit in deze bijdrage uiteenzetten.
Wat zijn waarden en normen?
Laat ik beginnen met de betekenis of definitie van een waarde.Een waarde is een betekenisgevend ideaal; een overtuiging over wat nagestreefd wordt of zou moeten worden; een doel is of kan zijn (bijvoorbeeld ter uitoefening van een bepaalde professie als advocaat of arts of meer in het algemeen wat een leven tot een goed leven maakt).
Uit deze waarden (vaak positief verwoord) volgen vervolgens allerlei concrete normen (vaak negatief verwoord): iemand moet x doen, mag niet y doen, et cetera). Normen zijn concrete gedragsregels, soms beschreven, soms niet, die we elkaar opleggen. Zo volgt uit de waarde veiligheid de concrete norm aan toezichthouders om een helm te dragen als ze een bouwplaats inspecteren. Een verdere toelichting over het verschil tussen normen en waarden vind je hier.
Nu dit duidelijk is, is het interessant om te zien welke waarden er zijn. Hieronder vind je hiertoe een uitgebreide lijst met voorbeelden van waarden waarbij het begrip "waarde" in brede zin is ingevuld. Een aantal waarden in deze lijst zullen eerder als deugd of karaktereigenschap worden gezien (maar het zijn ook modale waarden). Wat een deugd precies is? Na deze lijst met waarden zal ik dit uitleggen. Daarnaast zijn een aantal waarden niet als zelfstandig naamwoord omgeschreven. Omdat het begrip wel een ideaal verwoordt, heb ik het - vaak op verzoek - wel in de lijst opgenomen.
Aanvullingen zijn welkom!
Laatste update: 26-3-2021
(met dank aan Frank)
(met dank aan Frank)
Waarden voorbeelden:
Aanzien
Actief zijn (doen)
Afwisseling
Alertheid
Alledaagsheid
Anonimiteit
Antifragiliteit
Artisticiteit
Artisticiteit
Assertiviteit
Attentheid
Authenticiteit
Autonomie
Avontuur / Avontuurlijkheid
Bedachtzaamheid
Bedrevenheid
Bedrijvigheid
Bedrijvigheid
Befaamdheid
Begeerlijkheid
Begrip
Behoedzaamheid
Behoudendheid
Behulpzaamheid
Bekendheid
Bekoorlijkheid
Bekwaamheid
Beleefdheid
Beleving
Bereidheid
Bereidheid
Bereidwilligheid
Beroemdheid
Bescheidenheid
Beschaving / Beschaafdheid
Beschikbaarheid
Besluitvaardigheid
Betaalbaarheid
Betekenis
Betrokkenheid
Betrouwbaarheid
Bevalligheid
Bevlogenheid
Bezit
Bijdrage
Blijdschap
Bondigheid
Buigzaamheid
Burgerschap
Cachet
Celebriteit
Charisma
Chic
Competitie
Concentratie
Confidentialiteit
Consideratie
Controle
Coöperatie
Correctheid
Creativiteit
Daadkracht
Dankbaarheid
Dapperheid
Degelijkheid
Democratie
Deskundigheid
Dienstbaarheid
Diepzinnigheid
Diplomatie
Directheid
Discipline
Discipline
Distinctie
Doelgerichtheid
Doelmatigheid
Doorleefbaarheid
DuidelijkheidDoorleefbaarheid
Duurzaamheid
Dynamiek
Educatie
Eensgezindheid
Eenstemmigheid
Eenvoud / Eenvoudigheid
Eer
Eerbied
Eerlijkheid
Effectiviteit
Efficiency
Elegantie
Empathie
Engagement
Engagement
Enthousiasme
Erkenning
Ernst
Esthetiek
Evenwicht
Expressiviteit
Faam
Familie(band)
Fatsoen
Feitelijkheid
Felheid
Fijngevoeligheid
Fijnzinnigheid
Finaliteit
Flexibiliteit
Flinkheid
Gastvrijheid
Gastvrijheid
Gedecideerdheid
Gedegenheid
Gedrevenheid
Geduld
Geestdrift
Geestigheid
Geheimhouding
Gehoorzaamheid
Geleidelijkheid
Gelijkheid
Gelijkwaardigheid
Geloof
Geloofwaardigheid
Geluk
Gematigdheid
Gemeenschappelijkheid
Genegenheid
Generositeit
Genialiteit
Genot
Genot
Genuanceerdheid
Gereserveerdheid
Gevatheid
Gevoeligheid
Gewetensvol
Gezelligheid
Gezondheid
Glorie
Godvrezendheid
Godvruchtigheid
Godzaligheid
Goedheid
Goedkeuring
Grandeur
Grandeur
Grondigheid
Grootsheid
Grootmoedigheid
Gulheid
Handigheid
Hardheid
Harmonie
Hartstocht
Heerlijkheid
Helderheid
Heusheid
Hevigheid
Hiërarchie
Hoffelijkheid
Hoop
Hulpvaardigheid
Humor
Idealisme
Ignorantie
Inbreng
Ingetogenheid
Innovatie
Integriteit
Intensiteit
Invoelendheid
Inzicht
Juistheid
Kalmte
Kameraadschap
Karigheid
Kennis
Klaarheid
Klasse
Kracht
Kuisheid
Kuisheid
Kwaliteit
Leefbaarheid
Leergierigheid
Leiderschap
Leergierigheid
Leiderschap
Liefdadigheid
Liefelijkheid
Liefde
Lof
Lol
Loyaliteit
Luchthartigheid
Luciditeit
Luister
Luister
Macht
Matigheid
Mededogen
Menselijkheid/Medemenselijkheid
Menselijkheid/Medemenselijkheid
Mensgerichtheid
Menswaardigheid
Milieubehoud
Milieubewustheid
Moed
Milieubewustheid
Moed
Naam
Natuurbehoud
Nauwgezetheid
Nauwgezetheid
Nauwkeurigheid
Nederigheid
Netheid
Nieuwsgierigheid
Nuchterheid
Nut
Nuttigheid
Omzichtigheid
Onafhankelijkheid
Onbaatzuchtigheid
Onbedorvenheid
Ondernemerschap
Onpartijdigheid
Ontplooiing
Ontspanning
Ontvankelijkheid
Onverholenheid
Onverdrotenheid
Onwetendheid
Ootmoedigheid
Openhartigheid
Openheid
Opgewektheid
Oplettendheid
Oprechtheid
Optimisme
Orde
Ordelijkheid
Originaliteit
Ordelijkheid
Originaliteit
Overgave
Participatie
Passie
Passiviteit
Passiviteit
Patriottisme
Penaliteit
Persoonlijke ontwikkeling
Pittigheid
Plezier
Plichtsbetrachting
Politesse
Positiviteit
Pragmatisme
Prestatiegerichtheid
Privacy
Pro-activiteit
Professionaliteit
Prudentie
Publieke verantwoordelijkheid
Punctualiteit
Rechtsstatelijkheid
Rechtvaardigheid
Redelijkheid
Relativisme
Relaxedheid
Religiositeit
Representativiteit
Resoluutheid
Resoluutheid
Respect
Rijkdom
Robuustheid
Roem
Ruimdenkendheid
Roem
Ruimdenkendheid
Rust
Saamhorigheid
Samenwerking
Schoonheid
Serieusheid
Sierlijkheid
Sluwheid
Snelheid
Soberheid
Solidariteit
Souplesse
Spaarzaamheid
Spiritualiteit
Spontaniteit
Sportiviteit
Stabiliteit
Standvastigheid
Stelligheid
Stijl
Stiptheid
Strengheid
Structuur
Suaviteit
Synergie
Tact
Tenaciteit
Terughoudendheid
Tevredenheid
Tijdloosheid
Tijdloosheid
Toegankelijkheid
Toegeeflijkheid
Toegenegenheid
Toewijding
Toewijding
Tolerantie
Traditie
Transparantie
Trouw
Tucht
Tucht
Uitdagendheid
Uiterlijk
Uitgelatenheid
Uitmuntendheid
Uitmuntendheid
Unanimiteit
Uniformiteit
Universaliteit
Urbaniteit
Vaderlandsliefde
Vakmanschap
Vastberadenheid
Vasthoudendheid
Veelzijdigheid
Veiligheid
Verandering
Verantwoordelijkheid
Verbaasdheid
Verbetenheid
Verbinding
Verbondenheid
Verbondenheid
Verdraagzaamheid
Verfijning
Vergeving
Vergeving
Vergevingsgezindheid
Verknochtheid
Vermaak
Vermaardheid
Vernieuwing
Verrassing
Verstandhouding
Verstandigheid
Verstandigheid
Vertrouwelijkheid
Vertrouwen
Vertwijfeldheid
Vertrouwen
Vertwijfeldheid
Verwennen
Verwondering
Verworvenheid
Vitaliteit
Vitaliteit
Vlijt
Voldoening
Volgzaamheid
Volharding
Voorbereid zijn
Voorkomendheid
Voortreffelijkheid
Vooruitstrevendheid
Vooruitstrevendheid
Vrede
Vriendelijkheid
Vriendschap
Vrijgevigheid
Vrijheid
Vrijmoedigheid
Vrolijkheid
Vroomheid
Waardering
Waardigheid
Waarheid
Waarheid
Wedijver
Welbehagen
Welbehagen
Weldadigheid
Welgemanierdheid
Welgemoedheid
Wellevendheid
Weloverwogenheid
Welvaart (immateriële/materiële)
Welvoeglijkheid
Welwillendheid
Werkelijkheidszin
Werkzaamheid
Wijsheid
IJverigheid
Zachtheid
Zachtmoedigheid
Zachtmoedigheid
Zakelijkheid
Zekerheid
Zelfbepaling
Zelfbeheersing
Zelfbehoud
Zelfbeschikking
Zelfbeschikking
Zelfbewustheid
Zelfcontrole
Zelfontplooiing
Zelfrealisatie
Zelfontplooiing
Zelfrealisatie
Zelfredzaamheid
Zelfstandigheid`
Zelfverwerkelijking
Zelfverwezenlijking
Zelfverzekerdheid
Zelf-zijn / zichzelf-zijn
Zelfzorg
Zingeving
Zelfzorg
Zingeving
Zorgeloosheid
Zorgvuldigheid
Zorgzaamheid
Zuinigheid
Zwierigheid
In deze lijst zijn zo veel mogelijk positieve idealen opgenomen al kan over bepaalde waarden worden gediscussieerd of deze altijd positief bijdragen aan het menselijk leven. Het streven naar zorgvuldigheid is goed. Maar kun je ook niet te veel streven naar zorgvuldigheid? En is vaderlandsliefde positief?
Misschien moeten we Aristoteles volgen die waarden bezag vanuit de deugdontwikkeling. Een deugd is een karaktereigenschap - een houding, een persoonseigenschap - waardoor je het goede doet. Ze geven het antwoord op de vraag "wat maakt iets goed?". Bij Aristoteles ligt het juiste deugd-ideaal waar we naar moeten streven zijn in het midden; pas als we het juiste midden vinden in ons handelen functioneren we als een goed mens. Dit geeft eigenschappen als moedig zijn, verontwaardiging of verantwoordelijk zijn. Het zijn idealen tussen te veel en te weinig. Voor een advocaat is het een goede karaktertrek om niet openhartig te (willen) zijn. Dit is niet voor niets opgenomen in de Gedragsregels Advocatuur. Maar er zijn
gevallen denkbaar waarbij ook van de advocaat openheid wordt verwacht. Waar ligt het juiste midden? Het juiste midden geeft de deugd confidentieel-zijn. Dit is te koppelen aan de waarde confidentialiteit: een waarde die past
bij de goede uitoefening van het beroep van advocaat.
Ook voor veel waarden geldt dus: teveel is ook niet goed? Een aantal waarden benoemt in ieder geval ook een midden. Bijvoorbeeld dapperheid: dit zit tussen lafheid en overmoed. Kun je ook te dapper zijn? Niet als we dapperheid niet verwarren met onbezonnenheid.
Daarnaast is het belangrijk om in te zien dat waarden kunnen conflicteren waardoor het lastig te bepalen is wat het goede nu is. We spreken dan van een moreel dilemma. Een voorbeeld. Een advocaat wil in een specifiek geval enerzijds vertrouwelijk omgaan met de gegevens van een cliënt maar anderzijds ook de veiligheid van de samenleving in acht nemen. Veiligheid en Vertrouwelijkheid botsen. Een goed advocaat weet echter ook waar hier - in een specifiek geval - het midden ligt. Dit vraagt opleiding en ervaring: inzicht in belangrijke beginselen, morele intuïtie, belangen, normen (wet- en regelgeving, gedragsregels) en kennis van de morele identiteit van de beroepsrol, het kantoor waarvoor de jurist werkt, de persoon zelf als zijn of haar omgeving. Dit zoeken naar een middenweg toont - volgens sommige auteurs - de directe relatie tussen waarden en deugden.
